Rak Jan (1830–1910), rolnik, rzemieślnik, poeta i artysta ludowy. Ur. 4 IV w Husowie, pow. Łańcut, pochodził z rodziny osiadłej tam od paru pokoleń. Był najmłodszym z trzech synów zagrodnika Szymona i Jadwigi Styś (1792–1866).
Od wczesnego dzieciństwa był R. parobkiem pańszczyźnianym oraz pracował na liczącej ok. 1 ha roli ojca. Jako mały chłopiec nauczył się w ciągu jednej zimy czytania i pisania w miejscowej plebanii (szkoły w Husowie wówczas jeszcze nie było), później pogłębiał swe wykształcenie drogą samouctwa. Oprócz zajęć rolniczych R. trudnił się koszykarstwem i kapelusznictwem, głównie zaś tkaniem płótna na archaicznym (jak sam to określił «przeszłowiecznym, sto lat starym») warsztacie, kwalifikował też zdatne do spożycia mięso, będąc tzw. oglądaczem bydła. Rzeźbił w drzewie laski, ramki do obrazów, figurki zwierząt, postacie królów i świętych oraz typy wiejskie. Malował również obrazki, z których nic się jednak nie dochowało, a przynajmniej nie da się ich zidentyfikować.
W dn. 15 XI 1865 R. ożenił się w Husowie z Katarzyną Szmuc, która wniosła mu w posagu hektarowe gospodarstwo. Zamieszkał wtedy w jednoizbowym domu żony, który później rozbudował i powiększył o pomieszczenia gospodarskie. Zapewne jeszcze w młodości R. zaczął pisać wiersze, gdyż najwcześniejsze zachowane utwory (np. Zapust w roku 1864, datowany w r. 1865) odznaczają się już dużym doświadczeniem twórczym. Najlepiej jest jednak znany końcowy okres jego pisarstwa (1889–1908). Ogółem zachowało się sto dwadzieścia wierszy R-a. Tematyka ich dotyczy głównie warunków życia na wsi (pracy, pożywienia, wad i nałogów chłopskich, zakładania rodziny), zawiera różne motywy folklorystyczne (jak obchody i zwyczaje doroczne, wątki podań, pieśni ludowe), obejmuje też przyśpiewki weselne, wierszowane życzenia świąteczne, noworoczne czy imieninowe. Twórczość R-a stanowi ciekawe świadectwo chłopskiej mentalności, jego wiersze cechuje realizm, praktycyzm, sceptycyzm, kult przyrody, patriotyzm, a jednocześnie tolerancja wobec obcych, humor – niekiedy rubaszność. Godna podkreślenia jest dojrzałość i samodzielność umysłowa oraz artystyczna R-a; ubogi ten chłop, nie opuszczający nigdy swej rodzinnej wsi, znał bowiem dobrze twórczość wielu wybitnych polskich poetów (jak np. J. Kochanowskiego, I. Krasickiego, A. Mickiewicza, J. Słowackiego, T. Lenartowicza czy W. Syrokomli), ale nic z niej w formie naśladownictwa nie przeniknęło do jego pisarstwa. Nieustannie poszerzał zakres swego wykształcenia dostępną mu lekturą, na którą składały się kalendarze, zbiory facecji i pisma ludowe, które (jak świadczy jego list do redakcji „Ojczyzny” z r. 1902) gromadził z bibliofilskim zamiłowaniem; pożyczał też książki od proboszcza Marcina Strusińskiego, leśniczego, rzadziej z dworu dziedzica Husowa Wacława Oborskiego.
Po r. 1877 a przed 1889 objął R. po starszym bracie Wacławie posadę pisarza gminnego przynoszącą mu skromne wynagrodzenie 16 złr. rocznie. Usiłował wtedy powołać do życia gminną kasę pożyczkową, a w r. 1886 szkołę ludową w Husowie (jednoklasową), którą nie bez przeszkód i trudności zorganizowano w jednej izbie tzw. szpitala (przytułku dla starców). R. popadł wówczas w zatarg z dziedzicem wsi i przypłacił to utratą posady na rzecz bliskiego przyjaciela i doradcy Józefa Karakulskiego, późniejszego (od r. 1898) kierownika szkoły ludowej w Husowie, mieszczącej się już we własnym budynku. R. zmarł w Husowie, 7 IV 1910 i został tam pochowany.
W małżeństwie z K. Szmuc miał R. troje dzieci: dwóch synów, starszego Andrzeja, i (zm. w dzieciństwie) Antoniego oraz córkę Zuzannę, później zamężną Ciupińską (1869–1960).
Znajomość realiów życia i wsi, kultury ludowej R-a wykorzystał w monografii Husowa (jednak bez powołania się na źródła informacji) etnograf Wincenty Badura („Lud” T. 9–10: 1903–4). Twórczość pisarska R-a już za życia autora doznała pewnego rozgłosu, pierwsze jego utwory ogłosił drukiem poeta i propagator poezji ludowej Feliks Gwiżdż („Tydzień” 1905), jednak właściwym odkrywcą jego samorodnego talentu był Tadeusz Seweryn, referujący na ten temat pracę w Komisji Etnograficznej PAU (23 I 1936), a za nim badacze poezji ludowej Karol Koniński (1938) i Stanisław Pigoń (1946). R. został uznany za wybitnego przedstawiciela samorodnej poezji chłopskiej. Zdaniem Tadeusza Seweryna był to «najosobistszy spośród pisarzy ludowych». W szerszej mierze twórczość R-a została spopularyzowana dopiero po drugiej wojnie światowej; przeszło trzydzieści jego wierszy wydał Stanisław Czernik (Utwory chłopa pańszczyźnianego. Z rękopisów wybrał i wstęp oprac. …, W. 1953), później znacznie obszerniejszy wybór liczący siedemdziesiąt trzy tytuły – Jan Adamowski (Dumania i wiersze. Wybór, opracowanie, posłowie …, W. 1980).
Rękopiśmienna spuścizna poetycka R-a oraz siedem jego rzeźb (pięć o tematyce świeckiej i dwie religijne) znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie. W r. 1959 szkoła podstawowa w Husowie otrzymała jego imię, ponadto pamięć R-a uczczono w niej tablicą pamiątkową.
Źródło: 